O PENSAMENTO DE NIETZSCHE

     NIETZSCHE

     Nietzsche leva a cabo unha filosofía autobiográfica, é dicir, convirte en reflexións filosóficas as súas experiencias de vida.  A súa filosofía é situable –con reservas- dentro do vitalismo.

Períodos:

-         Xuventude: Defensa da arte como aquelo que pode salvar ó ser humano.   Crítica da linguaxe da ciencia e da metafísica.  Defensa de que toda linguaxe é metafórica, pretender o contrario é un engano.

-         Positivista o ilustrado.  Período de transición no que conclúe que é imposible o renacemento dunha cultura clásica baseada nas traxedias e nos mitos.  Defende a ciencia porque da lugar a un tipo de pensamento non fanático, acorde co espírito libre.  Utilización do método xenealóxico para criticar a moral.

-         Madurez.  As obras teñen forma profética (fala do que necesariamente sucederá).  Culmina a crítica ós valores morais.  Temas: superhome, eterno retorno, vontade de poder.  Obras: Así falou Zaratustra, Máis alá do ben e do mal, A xenealoxía da moral, O crepúsculo dos ídolos.

Influencias fundamentais: 

         -Schopenhauer.  No seu primeiro período ensalza a figura de Schopenhauer por ser crítico co punto de vista predominante e coas institucións.  Defende que toda filosofía feita con seriedade é necesariamente crítica.

         -Wagner:  Buscaba un renacemento da cultura tráxica que ten como modelo a traxedia grega da época clásica e os mitos gregos.  Defende a creación de novos mitos porque a carencia deles da lugar a ausencia de sentido da vida e a seres humanos desarraigados que se refuxian na ansia de posesións e de dominio.  Nietzsche asume estas ideas na súa primeira etapa, pero na segunda rompe con Wagner porque chega a velo como unha persoa perfectamente acomodada á súa época e porque conclúe que xa non se poden acoller as creacións artísticas como o aglutinante da cultura, senón só dende un punto de vista estético e en definitiva frívolo (resulta inútil querer crear novos mitos).

O MÉTODO XENEALÓXICO

         Mediante o método xenealóxico leva a cabo a crítica ós valores morais.  A obra máis representativa desta crítica é Xenealoxía da moral.  Este método consiste na investigación da orixe dos valores morais.  Sérvelle para clarificar a base non moral da moral, o feito de que a orixe dos valores son impulsos en si mesmos non valiosos.  O que conclúe Nietzsche é que iso lles resta relevancia.  Pero este argumento é tramposo:  Por que algo que nace do irrelevante ha de ser irrelevante? 

        

Todo o que se presenta como elevado e trascendente –todo valor- non é máis que o producto, por sublimación, de factores humanos “demansiado humanos” (Humano demasiado humano é o título dunha das obras nas que Nietzsche comeza a crítica ós valores morais).  As razóns humanas para obrar non son máis que dúas:

         -Conservarse.

         -Procurarse pracer e evitar a dor.

         Son os motivos sobre os que se asenta a moral.

         O método xenealóxico leva a Nietzsche a falar dunha moral primixenia, presente en tódalas culturas:  Detrás da distinción entre o moralmente bo e o moralmente malo está a distinción, levada a cabo en tódalas culturas, entre nobre e plebeo.  E esta distinción non é máis que a designación da distinta estima de si:  O nobre ten boa estima de si, mentres que o plebeo non se estima a si mesmo.  Nobre equivale a forte, decidido, valente; plebeo equivale a feble, indeciso, cobarde.  En base a esta distinción establécese a moral primixenia, aristocrática (dos mellores), na que se identifica bo con nobre e malo con plebeo.  Deféndense as virtudes dos fortes:  o orgullo, a audacia...

     Os plebeos poden ser perigosos cando se agrupan e pasan ó ataque (se rebelan).  A rebelión pode ser corporal (rebelión dos escravos) ou espiritual: Cristianismo.

         O cristianismo foi unha rebelión espiritual dos febles, que logrou suplantar as virtudes altivas da forza polas virtudes baixas da humildade e a tolerancia.  Levou a cabo a transvaloración dos valores:  A moral cristiá, que é o núcleo da moral occidental, nace do impulso do resentimento.  Os febles e necesitados de protección chamaron malo ó que para eles era ameazador:  Ós fortes, e ás súas virtudes (desconsideración, orgullo, audacia, desocupación, complacencia no derroche...) denomináronas vicios.  As actitudes e comportamentos que non eran máis que consecuencia das debilidades dos febles: humildade, compaixón, laboriosidade, obediencia... foron denominadas virtudes, auténticos valores. 

A arma dos febles é mover á compaixón, sentimento que Nietzsche despreza por defender que cada cual ha de sosterse a si mesmo coas súas propias forzas.  Con isto contraponse a Schopenhauer, para quen a compaixón é o motor da moral.

-A transvaloración dos valores proposta por Nietzsche.

         Quere contribuír á instauración dun novo estado de ánimo:  o do espírito libre.  Para iso fai unha defensa radical da liberdade e a creatividade.  Entende que a capacidade de ser libre e creativo son as capacidades máis excelsas:  as mellores e as que caracterizan ós mellores.  Considera que a democracia e os movementos obreitos da súa época non promoven as características máis sublimes do ser humano porque defenden a igualdade, o que provoca expectativas imposibles de satisfacer e conduce á igualación por abaixo e non á promoción do mellor e dos mellores.  De modo que é crítico coa democracia e cos movementos obreiros porque se contrapoñen á libre expresión do espírito libre, porque afogan a expresión da xenialidade dos mellores.

         Fronte a moral dominante Nietzsche vai propoñer unha nova moral baseada na defensa incondicionada da vida:  Que acepta tódolos aspectos da vida dos individuos, - impulsos, desexos...- incluídos os elementos tráxicos, que son unha compoñente fundamental de calquera vida humana.  Defende que só aprobando e aceptando incondicionadamente a vida é como se poden crear valores, mentres que facer o contrario, partir da defensa dos valores, unicamente conduce a desprezar e non aceptar a vida:  Ó centrarse no ideal e nunha suposta vida despois da morte négase a vida (nihilismo presente dende Platón e fundamentalmente na moral cristiá, -Aurora, A gaia ciencia, Así falou Zaratustra).  Nietzsche propón unha transvaloración dos valores:  Consiste en ir máis alá da contraposición entre virtudes e vicios e ser creador das propia virtude (“ser señor de si mesmo sendo ó mesmo tempo creador das propias virtudes”).  Para facelo hai que ser capaz de manter a actitude do amor fati, é dicir, do amor a todo:  Á vida e tamén á falla de sentido que conleva.  E para ser quen de manter esta actitude hai que ser capaz de aceptar de maneira incondicional e absoluta cada instante.  A proba de que efectivamente aceptamos cada instante de maneira incondicional e absoluta consiste en ser capaz de querer que se repita eternamente.

         Só o superhome será quen de levar a cabo esta transvaloración dos valores.  O superhome é un novo estado da humanidade.  Non hai que entendelo como a evolución biolóxica do homo sapiens nin como un xenio ou un santo.  Haino que entender en función do que é capaz de facer e do estado de ánimo que mantén:  Da un si incondicional á vida asumindo o eterno retorno.

CRÍTICA DA CULTURA OCCIDENTAL: O NIHILISMO.

Nietzsche é crítico dende o principio coa interpretación oficial da cultura occidental.  Nesa interpretación considérase que a Antiga Grecia é unha cultura na que predomina a orde e a harmonía (aspectos racionais).  É dicir, defínese como unha cultura apolínea.  Así o fixeran Schelling e Hegel.  Nietzsche arremete contra esta idea e pon de manifesto que en Grecia vivíase máis ben nun espírito de desenfreno que se manifestaba en festas como as adicadas ó deus Dioniso:  O fondo cultural da Antiga Grecia era dionisíaco.

A fusión harmónica do apolíneo e o dionisíaco vaise romper coa influencia de Sócrates na cultura grega.  Con el xorde a aposta clara pola razón, a interpretación da vida dende un punto de vista racional.  Sócrates é amigo do poeta tráxico Eurípides, en quen inflúe.  Así, nas traxedias de Eurípides ponse de manifesto con claridade que deixarse levar polas paixóns ten consecuencias desastrosas.  De modo que se rompe o equilibrio entre o apolíneo e o dionisíaco e tómase partido polo apolíneo. 

Platón continúa a liña iniciada por Sócrates.  O único relevante é o racional:  As Ideas son a auténtica realidade, a razón ha de dominar ós desexos; desprezo dos aspectos sonsibles (corpo, materia).  O cristianismo radicalizará a teoría platónica de desvaloración, sometemento e en definitiva negación dos impulsos.  Para o cristianismo impulsos e desexos son problemáticos porque nos atan ó sensible e nos despistan do verdadeiramente importante: a vida espiritual de respecto ós mandamentos e cumprimento dos sacramentos para acadar a salvación na vida eterna.  O ideal de vida do cristianismo é o ascetismo:  Votos de castidade, pobreza, obediencia.  Trátase dun ideal nihilista (defensa do que é nada), porque minusvalora completamente os aspectos vitais.  En definitiva:  O cristianismo debilitou profundamente a vontade de vida.

Na primeira etapa do seu pensamento Nietzsche conclúe que a arte permítenos e axúdanos a vivir no mundo tal e como é:  só a arte pode salvarnos.  

O segundo período de pensamento de Nietzsche é un período de transición:  Humano demasiado humano, Aurora, A gaia ciencia.  Neste momento criticará a arte e abogará pola ciencia, pero non para defendela por si mesma, senón para criticar mediante ela a relixión, a metafísica e a moral.

Crítica á ciencia:  Nietzsche segue defendento que todo discurso é metafórico, polo que debemos aceptar e utilizar a linguaxe metafórica, sen disfrazala.  Ademais, todo discurso depende de intereses.  O relevante é coñecer os intereses –a intención- que moven o discurso.  Ademais critica a posibilidade da obxectividade:  Deus era o punto de referencia absoluto, sen el desaparece a verdade e a obxectividade, só quedan as infinitas perspectivas, a relatividade dos puntos de vista.

Anuncio da morte de Deus:

Coa frase Deus morreu Nietzsche está poñendo de manifesto un acontecemento histórico: que a cultura occidental do seu momento é unha cultura atea.  Ese ateísmo cultural ten o seu inicio no Renacemento, que sustituíra a Deus polo ser humano como punto de referencia de calquera investigación.  Non obstante, Nietzsche tamén destaca que o home europeo aínda non se desarraigou verdadeiramente da antiga fe.  O que desapareceu ou está en trance de desaparecer totalmente é a crenza en Deus.  Deus deixa de vivir na conciencia dos homes, deixa de ser unha presenza viva.  El era o referente abxoluto que permitía a obxectividade en filosofía e na ciencia e permitía tamén a fe relixiosa.

É o ateísmo un suceso dramático?  Culturalmente non o foi.  Si o foi para Nietzsche, que defende que se non se ten en conta o aspecto dramático que contén o acontecemeno non se pode asumir verdadeiramente o ateísmo.  Con isto critica o ateísmo de autores como Feuerbach e Marx, que defenden un ateísmo meramente optimista.

A morte de Deus é un acontecemento liberador e humanizador por excelencia por varios motivos:

-Motivo ético:  a hipótese de Deus é fundamento da moral occidental e a moral somete e condena, debilita a vontade de vivir.  A morte de Deus permite a liberación desa moral de sometemento.  Fronte a postulación que Kant fai de Deus (quero que haxa Deus), Nietzsche postula a ausencia de Deus (non quero que haxa Deus).  Con isto non defende a inmoralidade, senón unha moral absolutamente nova, baseada na creatividade que di si á vida e permite a creación dos propios valores.

- Motivo antropolóxico:  A morte de Deus permite unha apaixoada afirmación do ser humano.  O home ha de ser o único referente de valoración.  El é, así, o auténtico creador.

- Motivo teolóxico-ontolóxico:  O home ten un desmedido desexo de ser.  Sabe que non pode converterse en Deus, pero pode chegar a ser un home novo.  A morte de Deus permite a aparición do superhome, que non ocupa o lugar de Deus, porque con Deus desaparece o lugar que ocupa, trátase da aparición dun novo estadio da humanidade no que se acepte a vida plenamente e se viva plenamente, de maneira libre e creativa.

O nihilismo:  a negación de algo supostamente significativo, relevante.

Tipos de nihilismo:

1.                 Nihilismo do cristianismo:  nega a vida antepoñendo valores supostamente trascendentes.  É malsano, porque a vida non ha de negarse senón aceptarse e vivirse plenamente.

2.                 Nihilismo do último home.  É o nihilismo do home que asume a morte de Deus, (nega a Deus) pero non asume completamente a morte de Deus porque aínda é incapaz de crear novos valores.  É un nihilismo negativo.

3.                 Nihilismo positivo ou transnihilismo:  O do superhome.  Nega os valores tradicionais.  Creador de novos valores.  Manifesta amor e apego á vida e aceptación plena do instante.

     

         Superhome e eterno retorno:

     Nietzsche coñecía a idea de eterno retorno propia da cultura tradicional grega, que refire ós ciclos da natureza (mito de Perséfone).  Na súa xuventude entendía esta idea nada máis que como unha fantasía relixiosa.  Pero no período de madurez daralle unha relevancia metafísica.

         Establece dúas interpretacións do eterno retorno:  unha interpretación cosmolóxica e unha interpretación ética, que é a máis importante.

         Interpretación cosmolóxica:  A cantidade de materia e enerxía do universo é limitada, pero o tempo é ilimitado, de modo que nese tempo infinito sucederon xa algunha vez tódalas posibles combinacións de materia e enerxía.  Trátase dun intento de fundamentar cientificamente a idea do eterno retorno.  Non obstante, seguirá entendéndoa como unha hipótese.

         Se aceptamos a hipótese do eterno retorno debemos aceptar o carácter infinito e eterno de todo o sensible, que por tanto se basta a si mesmo.

         No plano ético o eterno retorno é unha incitación a vivir cada momento querendo que se repita infinitamente sen que por iso tivera que asustarnos.

         É unha idea ambivalente porque pode converterese para o home nalgo insoportable, o máis pesado peso, e pode tamén empuxalo a poñerse a ben consigo mesmo e coa vida.

         Vista dende o pasado, a teoría do eterno retorno é fatalista: parecería que o futuro está xa decidido e que nada paga a pena.  Pero vista dende o futuro o eterno retorno convértese nun imperativo:  O que queiras quéreo de tal  modo que poidas querer o seu eterno retorno.

         Só o superhome é quen de asumir o eterno retorno:  Di Nietzsche que só un ser totalmente feliz podería querer que cada instante se fixera eterno e se repetira ata o infinito.  Só o superhome é capaz de dar un si incondicional á vida e asumir o eterno retorno.  Iso é o que caracteriza ó superhome.

         A VONTADE DE PODER.

 

         É unha idea que se vai fraguando dende os primeiros escritos e atopa a súa orixe na idea de vontade de Schopenhauer e a súa raíz principal na idea de espírito libre do segundo período de Nietzsche.  É a terceira doutrina metafísica das obras do terceiro período (as outras dúas son o superhome e o eterno retorno).

         Non hai que entender a vontade de poder distinguindo entre vontade e poder, como se a vontade quixese obter poder.  Haina que entender como poder de poder, poder que atopa alimento non fora de si, senón en si mesmo. 

Nietzsche está desprazando completamente o punto de referencia dende o obxecto á intención do suxeito.  Non importa a obxectividade, porque non é posible; importa a intención da acción.  E ela bástase a si mesma.

A vontade de poder é ante todo vontade de poder sobre un mesmo.  E para que unha persoa teña poder sobre si mesma é necesario que recorde a forza creadora –o poder- que mora nela mesma.

O poder, como fonte da forza creadora non pode ser representado, nin interpretado, nin valorado.  Só o poder pode representar, interpretar, valorar.  Ó desaparecer completamente a distinción entre o verdadeiro e o falso aparece a parella sentido-valor:  Non se trata de coñecer a verdade, senón o sentido e o valor de algo.  Só ten valor o querer, e se ese querer é completo é o que soporta o eterno retorno e o imperativo que leva consigo (o que queiras quéreo de tal modo que poidas querer o seu eterno retorno).  Cando algo quere e quere absolutamente, está actuando en base á vontade de poder, non en función de forzas reactivas senón en función de forzas activas.  Toda forza reactiva (toda reacción) depende de debilidades, en cambio as forzas activas dependen do poder.  Buscar a compaixón, por exemplo, é actuar en base a forzas reactivas.  O resentimento tamén é unha forza reactiva.  Polo contrario, actuar en base á vontade de poder destrúe calquera debilidade que haxa en nós.

Nietzsche utiliza tres metáforas para entender as forzas activas e as reactivas:

-Camello: é un animal que soporta as condicións máis duras.  Representa a forza reactiva da moral tradicional (que somete e condena e polo tanto debilita a vontade de vivir, en lugar de aceptar a vida e vivila).  A súa máxima é ti debes.

-León:  Representa á moral que se guía pola seguinte máxima, eu quero.  É unha forza activa pero non absolutamente porque aínda loita contra o ti debes.

-Neno: representa o querer absoluto, a forza activa completa, o querer completo, o santo dicir si; o si incondicional á vida.

A vontade de poder, ademais de ser (1) vontade de poder sobre un mesmo, é (2) elevación dun mesmo, e (3) clave xeral para interpretar tódolos procesos físicos e biolóxicos.

(1) É vontade de poder sobre un mesmo para que cada persoa sexa dona de si mesma sendo ó mesmo tempo dona das súas propias virtudes.

(2) Elevación dun mesmo:  só cabe conservarse e permanecer tendendo á propia elevación, á superación, o que se incrementa consérvase, o que unicamente desexa a propia conservación sucumbe.

(3) Clave xeral para interpretar tódolos procesos físicos e biolóxicos do mundo:  Non se debe interpretar o mundo utilizando os conceptos da metafísica tradicional: verdade, beleza, ben, porque dependen da crenza na obxectividade.  Hainos que interpretar en base á intención que os move:  A vontade de superarse, a creatividade? ou o mero afán de conservarse?

Conclusión:  A filosofía de Nietzsche é unha filosofía subversiva.

A nota máis indiscutible da filosofía de Nietzsche é o seu carácter suspicaz, desconfiado, crítico, fustigador.  A súa crítica á cultura occidental levou a consideralo, xunto a Marx e Freud, un dos filósofos da sospeita.  Marx incidiu en que o motor da historia non é o coñecemento senón a loita de clases. A infraestructura material (economía) é o soporte de calquera construcción espiritual (filosofía, moral, relixión...) e non á inversa, e calquera construcción espiritual é unha ideoloxía que defende uns determinados intereses de clase.  Freud pola súa banda puxo de manifesto como gran parte da nosa conducta non está motivada conscientemente e por tanto non pode considerarse racional, con isto da lugar a unha nova consideración do ser humano, apartada da clásica definición que nos caracteriza como animais racionais.

Nietzsche critica á cultura occidental en tanto esta se construíu sobre un soporte de tres partes non necesariamente coherentes entre si:

-A metafísica, orixinada en Grecia como modelo de discurso conceptual.

-O cristianismo como discurso moral dominante.

-A ciencia como modelo de verdade dende a modernidade.

A metafísica:  A súa fundación por obra de Sócrates e sobre todo de Platón impuxo a negación do equilibrio entre o apolíneo e o dionisíaco dando relevancia exclusiva ós aspectos apolíneos.  Nietzsche reivindica a recuperación do equilibrio entre ambos.  A filosofía e a moral occidentais constuíron unha gran ficción metafísica e moral para librar ó ser humano da inseguridade da existencia.  A moral tradicional é froito do resentimento e da covardía ante a vida, que debilita a vontade de vivir.  É unha moral de submisión baseada no mundo ideal platónico e no deus xudeocristián.  Frente a esta moral, o ser humano ha de situarse por riba do ben e do mal creando os seus propios valores, fieis á vida e á propia creatividade e autosuperación.

Fronte a ciencia, Nietzsche reivindica a pluralidade de discursos e de perspectivas.  Avoga por coñecer a intención dos discursos:  Quen o di?, dende onde?, para que?  Defendendo a liberdade e a creatividade.